Journalistiek & bladenmaken

Boer in mentale nood

Naober magazine 2022 FOTO ©cottonbro via Pexels

“Ik bun toch neet zeek?”, zegt de boer al snel. Toch verkeren velen in mentale nood. Zo ligt het aantal zelfdodingen in de agrarische sector fors hoger dan het landelijk gemiddelde. “Wacht niet met praten tot het je echt te veel wordt”, adviseert de agrarisch coach.

“Een boerin had mij gebeld, omdat ze zich zorgen maakte over haar man. Hij stemde in met een gesprek met mij erbij”, vertelt agrarisch coach Monique te Kiefte. “Aan tafel was de sfeer snel vertrouwelijk en ik merkte ook dat de last zwaar voelde. Daardoor durfde ik de vraag te stellen of hij de dood weleens overwogen had. Hij zweeg lang. Zij ook. Totdat zij uitsprak: ‘Ik was je vorige week wel kwijt.’ Een heel kwetsbaar moment, maar zo waardevol, want zo kwamen de angst en de zorgen op tafel. Daarmee los je familieruzies of financiële problemen niet op. De ontlading is echter voelbaar en – belangrijk – er ontstaat een opening. Zo’n moment maakt het verschil.”

Dit is gelukkig geen alledaags voorbeeld uit de praktijk van Monique te Kiefte die naast coach ook varkenshouder is, in Meddo bij Winterswijk. “Vergis je niet: de dood kan een ultieme uitweg lijken, wanneer de problemen zich opstapelen. Mensen kunnen een plek in hun hoofd creëren waar het veilig lijkt: als ik er niet meer ben, ben ik overal vanaf. Dat idee. Zodra problemen en dat radicale idee van een oplossing bespreekbaar worden, prik je de ballon door. Dan gaat de spanning eraf. Dan is iemand niet meer alleen met die loodzware last.”

Signaleren en bespreken
Niet praten over zorgen, onrust, klachten – misschien zit het wel in de Nederlandse cultuur gebakken. Dapper doorwerkend maken gevoelens van schaamte, schuld, trots en loyaliteit dat we de kaken liever op elkaar houden. Die houding blijkt binnen de agrarische sector nog sterker dan gemiddeld. Het boerenbestaan kent zo zijn eigen dynamiek. Werk en privé zijn sterk met elkaar verweven. Het werk bepaalt de persoonlijke identiteit en er lijkt steeds minder begrip te zijn in de rest van de samenleving voor het beroep van de boer.

Om de daaruit voortvloeiende mentale problemen bij agrariërs serieus te nemen is in 2018 het project AgroZorgwijzer opgezet. Organisaties uit verschillende agrarische branches en het Ministerie van landbouw, natuur en visserij (LNV) verzorgden de gelijknamige website. Hier is voor boeren en hun omgeving specifieke informatie te vinden om problematiek te signaleren en bespreekbaar te maken. Informatie, een stappenplan en netwerkkaart wijzen de weg. Vaak is een steuntje in de rug voldoende. Toch wijdt ook Stichting 113 Zelfmoordpreventie apart aandacht aan de agrarische sector. Omdat het aantal suïcides onder boeren met jaarlijks ruim 17 op de 100.000 agrariërs hoger ligt dan het landelijke suïcidecijfer van ruim 10 op de 100.000 inwoners. De agrarische sector staat daarmee volgens Stichting 113 in de top 10 van sectoren met, relatief gezien, de meeste suïcides. (Bron: CBS, 2016).

Waarom praten zo moeilijk is
“Zelfredzaamheid is een belangrijke eigenschap van boeren. Ze zijn gewend hun eigen boontjes te doppen, alleen te werken en snel zelf beslissingen te nemen”, weet agrarisch coach Christel van Raaij. “In dat rijtje past hulp vragen niet.” Van Raaij was projectleider van de Agro Zorgwijzer en sprak onder meer met Kenniscentrum ARQ over de impact van crisissituaties binnen verschillende beroepsgroepen. Daarbij vielen de overeenkomsten op tussen politieagenten en boeren: in het heetst van de strijd sta je er alleen voor. Er is geen leidinggevende of team van collega’s om te overleggen. Boeren zijn uitgesproken zelfstandige ondernemers.

Van Raaij: “Het is een stoere wereld met veel mannen. Van oudsher is het not done om hardop te zeggen dat je de kop vol hebt of overweegt te stoppen, omdat het te veel wordt. In Nederland is nauwelijks onderzoek gedaan naar psychosociale druk onder agrariërs. Het is alsof deze kant van het boerenbestaan er niet mag zijn in een land dat uitblinkt in agrarische productie. Dat is echt een gebrek. In het buitenland laten veel onafhankelijke onderzoeksresultaten van Ierland tot Australië wel goed zien wat er speelt. Dat is het begin van werken aan een oplossing. Gelukkig zien we tegelijkertijd dat veel boeren wel over de drempel stappen en iemand opzoeken, wanneer dat nodig is. Op z’n minst om even stoom af te blazen. Want dat kan al heel veel uitmaken.”

Jarenlang zwijgen
Het gesprek aangaan is niet gemakkelijk, maar het is wel mogelijk. Coach Monique te Kiefte weet dat maar al te goed uit eigen ervaring als varkenshouder. “Op een woensdag werd de snuffelziekte vastgesteld in onze varkensstal, drie dagen later werden al onze dieren geruimd.” De tranen springen haar weer in de ogen, als ze eraan terugdenkt. “Mijn man en ik zijn beiden opgegroeid op de boerderij, maar kwamen niet in aanmerking voor overname binnen de familie. Na lang zoeken en de overstap van melkvee naar varkens, konden we uiteindelijk toch zelf boeren. Van onze geboortestreek Twente zijn we naar Winterswijk verhuisd om een varkensboerderij over te nemen. Het was al vijfentwintig jaar een gezond bedrijf en dan raast zo’n verwoestende ziekte door je stal. De praktische onrust en de financiële strop als gevolg van de ziekte-uitbraak waren direct duidelijk. We moesten praktisch helemaal opnieuw beginnen; dat betekende dus vooral hard doorwerken. Jarenlang hebben we nauwelijks met mensen gepraat over de klap die we in 1999 kregen. Want de crisis betrof het achterhoes, zo redeneerden we, niet het veurhoes. Wij waren zelf gezond, onze vier kinderen waren gezond, dus zo erg was het niet. Het kan altijd erger. Dat idee hield ons overeind – dachten we. Later bleek de emotionele klap veel groter dan mijn man en ik destijds beseften. De schouders eronder, weer een tandje bijzetten is wat we dan doen op de boerderij. Dat zal elke boer herkennen.Je moet wel.”

Dat is precies de valkuil waar meer boeren instappen. Door haar eigen tegenslagen en de manier waarop ze die te boven is gekomen, is ze zich gaan verdiepen in omgaan met crisis. Ze volgde ze de HBO-opleiding toegepaste psychologie en specialiseerde ze zich in traumaverwerking. Sindsdien voert ze veel gesprekken met boeren en boerinnen als agrarisch coach. Haar praktijk grenst aan de varkensstal. “Als de varkens enthousiast worden, hoor ik dat aan mijn bureau”, grinnikt ze. Dat ze zelf uit de sector komt, helpt. “Het biedt herkenning.”

Luisterend oor
“Praten, emoties tonen, agrarische ondernemers krijgen het doorgaans niet van huis uit mee”, legt Hanneke Kraaijenveld uit. Ook zij komt van de boerderij, ze werkt als adviseur in de sector en is bestuurslid van stichting Zorg om boer en tuinder (ZOB). “De verwevenheid van werk en privé, diepgewortelde familietradities, het feit dat het bedrijf de persoonlijke identiteit voor een heel groot deel bepaalt. Dat zijn heel specifieke kenmerken die het er voor een boer of boerin niet gemakkelijker op maken om de boel eens flink open te breken en het gesprek aan te gaan. Wanneer je alles oppot, kun je flink in de knel raken.” Kraaijenveld maakt zich hard voor meer openheid. “Praten helpt echt.” ZOB biedt met een groot landelijk vrijwilligersnetwerk al ruim 25 jaar een luisterend oor. “Wij merken hoe belangrijk het is dat onze vrijwilligers zelf ook uit de agrarische sector komen. Zonder woorden al begrijpen dat de dieren nooit alleen gelaten kunnen worden, dat ziekte, geboorte, menselijke of mechanische gebreken geen rekening houden met Pasen of huwelijksdagen. Ook de druk die dat geeft kunnen benoemen en bespreken zonder erover te oordelen geeft al lucht. Soms zijn twee, drie gesprekken al voldoende om de draad weer op te pakken. Als iets anders nodig is, verwijzen wij door naar de juiste zorgaanbieders.”

Een probleem komt nooit alleen
Een betrouwbare gesprekspartner van buitenaf toelaten aan de keukentafel gaat gemakkelijker als er een harde aanleiding is: zakelijke kwesties rondom financiën of verbouwing. Eenmaal in gesprek blijkt vaak dat eronder van alles schuilgaat. ZOB-coördinator van de regio Oost, Victor Munster: “Rond bedrijfsopvolging ontstaat veel onrust. Ouders die ervan uitgaan dat kinderen het bedrijf willen overnemen, kinderen die geen nee durven zeggen of last hebben van het dominante stempel dat ouders nog drukken. Ooms of broers en zussen die hun deel komen opeisen. Ik sprak laatst een echtpaar dat fiks moest investeren in robotisering of het roer moest omgooien om het vol te houden. Dat zagen ze niet zitten, maar ze wisten niet hoe ze hun dochter moesten vertellen dat ze wilden stoppen. De dochter zou het bedrijf overnemen. Iemand met kennis van het boerenbedrijf, die goed kan luisteren, kan helpen scherp te krijgen welke vraag er nou precies speelt en waar de pijn zit. Eenmaal in gesprek blijkt er altijd een oplossing te zijn.”

Kloof met de samenleving
In een samenleving waar een toenemend aantal consumenten denkt dat melk uit een fabriek komt, ervaren boeren een gebrek aan erkenning. Daarnaast kunnen boeren gebukt gaan onder de negatieve beeldvorming die nu domineert in de media. Victor Munster: “Boeren maken echt wel de omslag naar diervriendelijk en milieubewust werken, zeker de jonge generatie. Maar waar het niet goed gaat, zoeken actievoerders soms hard de confrontatie. Het geeft een groot gevoel van onveiligheid als een activist ’s nachts inbreekt in je stal, foto’s maakt van je dieren en die met een aanklacht deelt op internet. Dat heeft grote impact op boeren.”
Haar ervaring is dat zodra ze eenmaal aan tafel zit met boeren, er snel vertrouwen is en de verhalen echt wel komen. “Zodra mensen inzicht krijgen waar het wringt, ontstaat er ruimte voor verandering. Dan help ik iemand zelf onderzoeken en ontdekken waar hij bijvoorbeeld wel bij betrokken is, maar geen invloed op kan uitoefenen. Regelgeving, het weer of varkensprijzen kun je zelf niet of nauwelijks beïnvloeden. Je kunt daar flink druk mee zijn, je erover opwinden en al je aandacht erop richten, maar dat helpt je niet. Dan is het een groot energielek. Zodra je de aandacht verlegt naar bijvoorbeeld je eigen resultaten verbeteren, kom je weer zelf aan het stuur te staan. Het zijn cadeautjes voor mij, als ik hoor dat een boer weer meer plezier in zijn werk heeft. De bedrijfssituatie is meestal niet veranderd. Nee, hijzelf is veranderd.”

https://www.tekieftecoaching.nl/ Monique te Kiefte is agrarisch coach voor boeren en trainer voor vrijwilligers en professionals in de agrarische hulp- en zorgverleners.

https://christelvanraaij.com/  Christel van Raaij werkt als coach en projectadviseur binnen de agrarische sector

https://www.digitaleerfcoach.nl/ De provincie Overijssel vergoedt gesprekken met onafhankelijke erfcoaches, bijvoorbeeld bij transitie en vernieuwing in de bedrijfsvoering.

https://www.zorgomboerentuinder.nl/ Telefonisch of aan de keukentafel praten kan met een vrijwilliger van Stichting Zorg om Boer en Tuinder (ZOB).

www.agrarischevertrouwenslijn.nl Kosteloos en anoniem bellen met een (agrarisch) coach kan via 085 130 3430.

https://agrozorgwijzer.nl/ Signalen leren herkennen in de stal, in huis, in het gedrag of in de administratie en daarover vertrouwelijk in gesprek komen door vooral te luisteren en niet te oordelen. Agro Zorgwijzer biedt handvatten om problemen te voorkomen of gezamenlijk aan te gaan.